1.yüz. (Güney yüzü)
1- Teñri gibi Teñride olmuş Türk
Bilge Kağan bu çağda oturdum. Sözümü bitene (kadar) işit. En çok kardeş
yeğenim, oğlum bütün soyum, bodunum, Güney’deki şadpıt beğleri, Kuzey’deki
tarkat buyruk beğleri, Otuz Tatar,
2- Dokuz Oğuz beğleri, bodunu bu
sözümü iyice işit, katıca dinle. Doğu’da gün doğusuna, Güney’de gün ortasına,
Batı’da gün batısına, Kuzey’de gece ortasına, onların içindeki bodun(lar) hep
bana (iş) görür. Bunca bodunu
3- bütün ettim. Şimdi onun gibisi
yok. Türk kağanı Ötüken ormanında oturursa ilde tasa yok (olmaz). Doğu’da
Şantuñ ovasına kadar ordu saldım. Taluy’a geçip ulaşmadım. Güney’de Dokuz
Ersin’e kadar ordu saldım. Tibet’e geçip ulaşmadım. Batı’da İnci ırmağı…(nı)
4- geçip Demirkapı’ya kadar ordu
saldım. Kuzey’de Yir Bayırku yerine kadar ordu saldım. Bunca yer(ler)e kadar
yürüttüm. Ötüken ormanından yeğ(i), iyi(si) yok imiş. İl tutulacak yer Ötüken
ormanı imiş. Bu yerde oturup Çin kağanı ile
5- anlaştım. Altunu, gümüşü,
işlenmiş ipeği tasasız (karşı koymadan) verir. Çin bodununun sözü tatlı, ipeği
yumuşak imiş. Tatlı sözü, yumuşak ipeği ile aldatıp, uzak bodunu iyice
yaklaştırır imiş. Yaklaştırıp kondurduktan sonra kötü bilgilerini
(kötülüklerini) o çağda düşünür imiş.
6- İyi bilgili kişiyi, iyi alp
kişiyi yürütmez imiş. Bir kişi yanılsa soyuna, bodununa, çocuklarına kadar
barındırmaz imiş. Tatlı sözüne, yumuşak ipeğine aldanıp çok Türk bodunu, öldün.
Türk bodunu öleceksin. Güney’de Çoğay ormanına, Tögültün
7- ovasına konayım dersen, Türk
bodunu öleceksin. Orada kötü kişi şöyle öğretir imiş : “Uzak(ta) isen kötü
ipek verir, yakın(da) isen iyi ipek verir.” deyip, öyle öğretir imiş.
Bilgi bilmez kişi o sözü alıp (inanıp) yakın(ın)a gidip çok kişi öldün(üz).
8- O yerlere gidersen, Türk bodunu
öleceksin. Ötüken yerinde oturup katar, gezgin gönderirsen, neyin, tasan yok
(olmaz). Ötüken ormanını sonsuz il tutarak oturacaksın. Türk bodunu, toksan
açlığı, tokluğu düşünmezsin. Bir doyarsan açlığı düşünmezsin. Öyle olduğun
9- için düzenlemiş kağanının
sözünü almadan her yere gittin. Hep oralarda yittin, yok oldun. Orada kalanlar
her yere hep incelerek, ölerek yürüyor idiler. Teñri buyurduğu için, kendimin
kutu var olduğu için kağan oturdum. Kağan oturunca
10- yok yoksul bodunu hep
toplattım. Yoksul bodunu varlıklı kıldım. Az bodunu çok kıldım. Yoksa bu
sözümde yalan var mı? Türk beğleri, bodunu, bunu işitin : Türk bodununu
toplayıp il tutacağını burada söyledim. Yanılıp öleceğini yine
11- burada yazdım. Nice nice sözüm
varsa sonsuz taşa yazdım. Onu görüp bilin. Türk’ün şimdiki bodunu, beğleri, bu
çağda buyruğumdaki beğler (olarak) mi yanılacaksınız? Ben sonsuz taş dokuttum.
… Çin kağanından süsleyici getirdim. Süslettim. Benim sözümü kırmadı.
12- Çin kağanı, buyruğundaki
süsçüyü gönderdi. Ona eşsiz (bir) bark yaptırdım. İçine dışına görülmemiş
süs(ler) vurdurdum. Taş yazdırdım. Gönüldeki sözümü vurdurdum. Ol… On Oñ
oğluna, yabancıya kadar bunu görüp bilin. Sonsuz taş
13- dokuttum. Bu… il ise şöyle
…m. Daha erişilir yerde ise ona erişilir yerde sonsuz taş dokuttum,
yazdırdım. Onu görüp öylece bilin. O taş …dım. Bu yazıyı yazan : Yeğeni Yoluğ
Tigin.
*****
2. yüz. (Doğu yüzü)
1- Üstte kök Teñri aşağıda yağız
yer yaratıldığında ikisi arasında kişi oğlu kılınmış. Kişi oğlunun da üstüne
atam, babam Bumın Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturunca Türk bodununun ilini,
töresini düzenleyi vermiş, edi vermiş.
2-Dört yan hep yağı imiş. Ordu
salınca dört yandaki bodunu hep almış, hep buyruğunda kılmış. Başlıyı eğdirmiş,
dizliyi çöktürmüş. Doğu’da Kadırkan ormanına kadar, Batı’da Demirkapı’ya kadar
kondurmuş. İkisinin arasına…
3- iyice düzensiz kök Türk öylece
oturur imiş. Bilge kağan imiş. Alp kağan imiş. Buyruğu bile bilge imiş beliğ,
alp imiş beliğ. Beğleri bile, bodunu bile düz imiş. Onun için ili öyle tutmuş
beliğ. İli tutup töre düzenlemiş. Kendisi öylece
4- ölümü bulmuş. Yasçı, ağlayıcı,
Doğu’da, gün doğusunda Böklü Çül’lü İl, Çin, Tibet, Apar, Rum, Kırgız, Üç
Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtayn, Tatabı, bunca bodun gelerek ağlamış, yaslanmış.
Öyle ünlü kağan imiş. Ondan sonra kardeşi kağan
5- olmuş beliğ. Oğulları kağan
olmuş beliğ. Ondan sonra kardeşi, ağabeyi gibi kılınmadığından, oğlu babası
gibi kılınmadığından, bilgisiz kağan oturmuş beliğ. Kötü kağan oturmuş beliğ.
Buyruğu yine bilgisiz(miş) beliğ, kötü imiş beliğ.
6- Beğleri, bodunu eğri (olduğu)
için, Çin bodunu alcı, kandırıcı (olduğu) için, aldatıcı (olduğu) için, kardeşi
ağabeye düşürdüğü için, beğle bodunu çekiştirdiği için, Türk bodunu, illediği
ilini elden çıkarmış,
7- kağanladığı kağanını yitiri
vermiş. Çin bodununa beğlik er oğlanı kul oldu, kadınlık kız oğlanı odalık
oldu. Türk beğleri Türk adını attı. Çinli beğlercesine Çin adını tutarak, Çin
kağanına
8- kapılmış. Elli yıl işini gücünü
vermiş. Doğu’da, gün doğusunda Bökli kağana kadar ordulayı vermiş. Batı’da
Demirkapı’ya kadar ordulayı vermiş. Çin kağanına ilini, töresini alı vermiş.
Türk’ün bütün kara
9- bodunu şöyle demiş: “İlli
bodun idim. İlim şimdi hani? Kime ili kazanırım” der imiş. “Kağanlı
bodun idim. Kağanım hani? Ne kağana işi gücü veririm.” der imiş. Böyle
deyip Çin kağanına yağı olmuş.
10- Yağı olup, kendini derleyip
toparlamadığından yine tutsaklaşmış. Bunca işi gücü verdiğini düşünmeden Türk
bodununu öldüreyim, kazıyayım der imiş. Yok olmaya varır imiş. Üstte Türk
Teñrisi, Türk kutlu yerini,
11- suyunu öyle düzenlemiş.
Türk bodunu yok olmasın diye, bodun olsun diye babam İlteriş Kağan’ı, anam
İlbilge Kadın’ı göğün tepesinde tutup yukarı kaldırmış beliğ. Babam kağan
onyedi erle dışarılamış. “Dışarı
12- yürüyor” diye söz işitip
kentteki dışarılamış, dağdakı inmiş. Dirilip yetmiş er olmuş. Teñri güç verdiği
için babam kağanın çerisi börü gibi imiş, yağısı koyun gibi imiş. Doğu’yu
Batı’yı çerileyip derlemiş toparlamış. Hepsi
13- yediyüz er olmuş. Yediyüz er olunca
ilsizleşmiş, kağansızlaşmış bodunu, odalıklaşmış, kullaşmış bodunu, Türk
Töresi’ni bırakmış bodunu atam, babam töresince yaratmış, yerleştirmiş. Tölis
Tarduş bodununu orada, düzeltmiş.
14- Yabguyu, şadı orada vermiş.
Güney’de Çin bodunu yağı imiş. Kuzey’de Baz Kağan, Dokuz Oğuz bodunu yağı
imiş. Kırgız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtayn, Tatabı hep yağı imiş. Babam kağan
bunca…
15- Kırkyedi yol ordu salmış,
yirmi savaş savaşmış. Teñri istediği için illiyi ilsizleştirmiş, kağanlıyı
kağansızlaştırmış, yağıyı buyruğunda kılmış. Dizliye diz çöktürmüş, başlıya baş
eğdirmiş. Babam kağan onca ili
16- töreyi kazanıp ölü vermiş.
Babam kağana ilkin Baz kağanı balbal dikmiş. Töreye göre üste amcam kağan
oturdu. Amcam kağan oturunca Türk bodununu yine düzenledi, doyurdu. Yoksulu bay
kıldı. Azı çok kıldı.
17- Amcam kağan oturduğunda Tarduş
bodunu üzerine şad idim. Amcam kağan ile Doğu’da Yeşil Irmak, Şantuñ yazısına
kadar ordu saldık. Batı’da Demirkapı’ya kadar ordu saldık. Kögmen’den aşıp
Kırgız yerine kadar ordu saldık.
18- Topluca yirmibeş (yol) ordu
saldık. Onüç (yol) savaştık. İlliyi ilsizleştirdik. Kağanlıyı
kağansızlaştırdık. Dizliye diz çökerttik. Başlıya baş eğdirttik. Türgiş kağanı
Türk’ümüz, bodunumuz idi. Bilemediği
19- için, bize karşı yanıldığı
için kağanı öldü. Buyruğu, beğleri yine öldü. On Ok bodunu eziklik gördü.
Atalarımızın tuttuğu yerler, sular ıssız olmasın diye Az bodununu eğitip,
düzenleyip …..
20- Bars Beğ idi. Kağan adını
burada biz verdik. Kız kardeşim eceyi verdik. Kendisi yanıldı. Kağanı öldü.
Bodunu odalık, kul oldu. Kögmen yeri, suyu ıssız kalmasın diye Az, Kırgız
budununu düzenleyip geldik. Savaştık. ….. ilini
21- yine verdik. Doğu’da Kadırkan
ormanını aşıp bodunu öyle düzenledik, öyle eğittik. Batı’da Keñü Tarman’a kadar
Türk bodununu öyle kondurduk, öyle düzenledik. O çağda kul kullu olmuş idi,
odalık odalıklı olmuş idi. Kardeşi ağabeyini bilmez idi. Oğlu babasını bilmez
idi.
22- Öyle kazanılmış, edilmiş
ilimiz, töremiz vardı. Türk Oğuz beğleri, bodun, işitin: Üstte Teñri basmazsa,
aşağıda yer delinmezse Türk bodunu, ilini, töreni kim bozabilir, yıkabilir?
Türk bodunu, ürper,
23- uyan. Dik başlılığından,
eğiten bilgili kağanına, bağımsız, bunsuz iyi iline kendin yanıldın. Kötülük
ettin. Pusatlı nereden gelip (seni) dağıtıp gönderdi. Süngülü nereden gelerek
sürüp gönderdi. Kutlu Ötüken ormanının bodunu gitti. Doğu’ya gidenin
24- gitti. Batı’ya gidenin gitti.
Gittiğin yerde iyiliğin oydu beliğ. Kanın suca aktı. Kemiğin dağca yığıldı.
Beğlik erkek oğlun kul oldu. Kadınlık kız oğlun odalık oldu. Bilmediğin için,
kötülük (ettiğin) için amcam kağan ölüme vardı.
25- İlkin Kırgız kağanını balbal
diktim. Türk bodununun adı sanı yok olmasın diye babam kağanı, anam katunu
yücelten Teñri, il veren Teñri, Türk bodununun adı, sanı yok olmasın diye, beni
o Teñri
26- kağan oturttu beliğ. Varlıklı,
bay bodun üstüne oturmadım. İçi aşsız, dışı giyimsiz, düşkün, kötü bodunun
üstüne oturdum. Kardeşim Köl Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazandığı
bodunun adı sanı yok olmasın
27- diye Türk bodunu için gece
uyumadım, gündüz oturmadım. Kardeşim Köl Tigin ile, iki şad ile öle bite
kazandım. Öyle kazanıp bütün bodunu od, su yapmadım. Ben kendim kağan
oturduğumda her yere
28- gitmiş bodun öle bite, yayan
çıplak dönüp geldi. Bodunu düzenliyeyim diye Kuzey’de Oğuz bodunu üstüne,
Doğu’da Kıtayn, Tatabı bodunu üstüne, Güney’de Çin üstüne büyük orduyu oniki
(kez) saldım. Savaştım. Ondan
29- sonra Teñri bağışladığı, kutum
var (olduğu) için, gücüm var (olduğu) için ölecek bodunu diriltip besledim.
Çıplak bodunu giydirdim. Yoksul bodunu varlıklı kıldım. Az bodunu çok kıldım.
Değerli illiden, değerli kağanlıdan iyi kıldım. Dört yandaki
30- bodunu hep buyruğumda kıldım,
yağısız kıldım. Hep bana sığındı(lar). İşi gücü verir oldu(lar). Bunca töreyi
kazanıp kardeşim Köl Tigin’in kendisi öylece ölümü buldu. Babam kağan öldüğünde
kardeşim Köl Tigin yedi yaşında kaldı. …..
31- Umay gibi anam kadın kutunda
kardeşim Köl Tigin er adını aldı. Onaltı yaşında amcam kağanın ilini, töresini
şöyle kazandı: Altı Çub Soğdak üstüne ordu saldık, bozduk. Çin Oñ paşası beş
tümen orduyla geldi. Savaştık.
32- Köl Tigin yayan boğa gibi
(yağıya) erişti. Oñ paşasının kayın-kardeşinin pusatlı elini tuttu. Pusatıyla
kağana iletti. O orduyu orada yok kıldık. Yirmibir yaşında Çaça paşasıyla
savaştık. İlk önce Tadık’ın, Çorun (adlı) boz atına binip (yağıya) erişti. O at
orada
33- öldü. İkincisinde, Işbara
Yamtar (adlı) boz ata binip (yağıya) erişti. O at orada öldü. Üçüncüsünde Yeğen
Silig Beğ’in giyimli doru atına binip yağıya erişti. O at orada öldü.
Kalkanına, giyimine yüzden artık ok vurdu. Yüzüne, başına biri (bile) deymedi.
34- Bu akınları Türk beğleri, hep
bilirsiniz. O orduyu orada yok kıldık. Ondan sonra Yer Bayırku’lu Uluğ İrkin
yağı oldu. Onu dağıtıp Türgi Yargun gölünde bozduk. Uluğ İrkin azıcık erle
kaçıp gitti. Köl Tigin yirmialtı
35- yaşında (iken) Kırgız’a
doğru ordu saldık. Mızrak batımı karı sökerek, Kögmen ormanını aşıp yürüyerek
Kırgız budununu uykusunda bastık. Kağanı ile Suña ormanında savaştık. Köl
Tigin, Bayırku’nun ak aygırına
36- binip (yağıya) boğa gibi
erişti. Bir eri okuyla vurdu. İki eri kovalayıp sançtı. O erdiğinde Bayırku’nun
ak aygırı uyluğunu kırı verdi. Kırgız kağanını öldürdük. İlini aldık. O yılda
Türgiş’e doğru Altun ormanını
37- aşıp, İrtiş ırmağını geçip
yürüdük. Türgiş bodununu uykusunda bastık. Türgiş kağanının ordusu Bolçu’da od
gibi, bora gibi geldi. Savaştık. Köl Tigin başı boz ata binip (yağıya) erişti.
Başı boz ke…..
38- ….. tutturttu. İkisini de
kendisi yakalattı. Ondan (sonra) yine girip Türgiş kağanın buyruğundaki Az
paşasını eliyle tuttu. Kağanını orada öldürdük. İlini aldık. Kara Türgiş bodunu
hep baş eğdi. O bodunu Tabar’da kondurduk.
39- Soğdak bodununu düzenliyeyim
diye İnci ırmağını geçip Demirkapı’ya kadar ordu saldık. Ondan sonra kara
Türgiş bodunu yağı olmuş. Keñeris’e doğru gitti(ler). Bizim ordumuzun atı
bakımsız, azığı yok idi. Kötü kimse er…..
40- alp er bize saldırmış idi.
Öyle (bir) çağda uyanıp Köl Tigin’i az erle üzerine gönderdik. Büyük şavaş
savaşmış. Alp Şalçı ak atına binip (yağıya) erişmiş. Kara Türgiş bodununu orada
öldürmüş, almış. Yine yürüyüp …..
*****
3. yüz. (Kuzey yüzü)
1- … ile Koşu Tutuk ile
savaşmış. Erlerini hep öldürmüş. Evini, varlığını eksiksiz hep getirdi. Köl Tigin
yirmiyedi yaşında iken, Karluk bodunu buyruksuz, bağımsız iken, güçlü yağı
oldu. Tamağ Iduk Baş’ta savaştık.
2- Köl Tigin o savaşta otuz
(yaşını) yaşıyor idi. Alp Şalçı’nın atına binip (yağıya) boğa gibi erişti. İki
eri kovalayıp sançtı. Karluk’u öldürdük, aldık. Az bodunu yağı oldu. Kara
Göl’de savaştık. Köl Tigin otuzbir (yaşını) yaşıyor idi. Alp Şalçı’nın Akın (ak
atın)’a
3- binip (yağıya) boğa gibi
erişti. Az başpaşasını tuttu. Az bodunu orada yok oldu. Amcam kağanın ili
karıştığında, bodunun ili ikiye ayrıldığında İzgil bodunu ile savaştık. Köl
Tigin Alp Şalçı’nın Ak (at)’a binip
4- (yağıya) boğa gibi erişti. O at
orada düştü. İzgil bodunu öldü. Dokuz Oğuz bodunu ikinci bodunum idi. Teñri,
yer bulandığı için yağı oldu. Bir yılda beş yol savaştık. En ilki Toğu Balık’da
savaştık.
5- Köl Tigin Azman (adlı ata)’a
binip (yağıya) boğa gibi erişti. Altı eri sançtı. Ordular (birbirlerine)
değdiğinde yedinci eri kılıçladı. İkincisi Kuşalğuk’da Ediz ile savaştık. Köl
Tigin Az Yağız’ına binip, yağıya erişip bir eri sançtı.
6- Dokuz eri çevirerek vurdu. Ediz
bodunu orada öldü. Üçüncüsü Bolçu’da Oğuz ile savaştık. Köl Tigin Azman(adlı
ata)’a binip (yağıya) erişti, sançtı. Ordusunu sançtık. İlini aldık. Dördüncüsü
Çuş Başı’nda savaştık. Türk
7- bodunu ayak titretti. Kötü
olacak idi. Üzerimize gelmiş ordusunu Köl Tigin püskürtüp Toñra’dan bir boyu,
yiğit on eri, Toña Tigin’in yas töreninde çevirip öldürdük. Beşincisi Ezginti
Kadız’da Oğuz ile savaştık. Köl Tigin
8- Az yağızına binip (yağıya)
erişti. İki eri sançtı. Kente varmadı. O ordu orada öldü. Amga Kurgan’da
kışlayıp yazında Oğuz’a doğru ordu yürüttük. Köl Tigin Beğ başta olarak (iken)
Oğuz yağısı ordu(muzu) bastı. Köl Tigin
9- Ögsüz (adlı) Ak(at)’a binip
(Oğuz’un) dokuz erini sançtı, orduyu vermedi. Anam kadın, öbür analarım,
ablalarım, gelinlerim, kağan kızlarım bunca yine yaşayanlar odalık olacak idi.
Ölenleriniz yurtta, yolda yatıp kalacak idiniz.
10- Köl Tigin olmasa idi hep
ölecek idiniz. Kardeşim Köl Tigin ölüp gitti. Kendim düşündüm. Gören gözüm
görmez gibi, bildiğim bilgim bilinmez gibi oldu. Kendim düşündüm. Sonsuzluğu
Teñri yaşar. Kişi oğlu hep ölümlü türemiş.
11- Onca düşündüm. Gözden yaş
gelse engelleyip, gönülden ağlamak gelse karşı durup düşündüm. Katıca düşündüm.
İki şad ile kardeş yeğenimin, oğlumun, beğlerimin, bodunumun gözü kaşı kötü
olacak deyip düşündüm. Yasçı, ağlayıcı (olarak) Kıtay, Tatabı bodunundan başta
12- Udar Paşa geldi. Çin
kağanından İsiyi Likeñ geldi. Bir tümen (onbin)i aşan altun, gümüş, gereğinden
artık getirdi. Tibet kağanından buyrukçu geldi. Batı’dan, gün batısındaki Soğd
Berçik Er, Buhara ülkesi bodunundan Neñ Paşa (ile) Oğul Tarkan geldi.
13- On Ok oğlum Türgiş kağanından
Makaraç Damgacı, Oğuz Bilge Damgacı geldi. Kırgız kağanından damgacı Inançu Çor
geldi. Bark yapımcısı, süs yaratıcısı, yazılı taş yapımcısı, Çin kağanının
yeğeni Çañ Paşa geldi.
*****
4. yüz. (Kuzeydoğu yüzü)
Köl Tigin Koyun yılının (Birinci
ayının) onyedisinde öldü. Dokuzuncu ayın yirmiyedisinde yoğ düzenledik.
Anıtını, süslemesini, yazılı taşını o Biçin yılının Yedinci ayının
yirmiyedisinde hep bitirdik. Köl Tigin’in kendisi kırktan artık yedi yaşında
bulut oldu. Taş….. Bunca süslemeciyi Toygun paşası getirdi.
*****
5. yüz. (Güneydoğu yüzü)
Bunca yazı yazmayı Köl Tigin’in
yeğeni Yoluğ Tigin yazdım. Yirmi gün oturup bu taşa, bu anıta hep Yoluğ Tigin
yazdım. Değerli oğullarınızdan, kızlarınızdan çok daha iyi bakarsınız. Uçu
verdiniz. Tanrı (katın)’dakı yaşamanızda…..
*****
6. yüz. (Güneybatı yüzü)
Köl Tigin’in altununu, gümüşünü,
ağışını, varlığını, Türk açığyını, karınını, yağma diye tapu ….. beğim tigin,
yukarıdaki Teñri …..taş yazdım. Yolluğ Tigin.
*****
7. yüz. (Batı yüzü)
Koruduğundan… kardeşim Köl Tigin
öldü. …..işimizi gücümüzü verdiğimiz için Türk Bilge Kağan’ın buyruğu geçer
oldu. Kardeşim Köl Tigin’i gözeterek oturt…. (Ona) Inançu Apa Yargan Tarkan
adını verdim. Onu öğdüttüm.
* * *